ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ : ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ

ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ (Bandi Chhor Divas) ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗਹਿਰਾ ਦਿਹਾੜਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ ਸਾਲ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ 52 ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗਵਾਲਿਯਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੈਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੀ ਇਕਤਾ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵੱਲੋਂ ਖਤਰੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਣਾ ਸੀ।
ਕੈਦ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ 52 ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ ਵੀ ਕੈਦ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਕੈਦ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਤਮਿਕ ਬਲ, ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨੀ ਨਾਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਹ ਮਨਵਾ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਈ ਮਿਲੇ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲੇ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਰਾਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚੋਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕਣਗੇ, ਉਹ ਰਿਹਾ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਾਸ 52 ਕਿਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਚੋਲਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਰ ਕਿਲੀ ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ 52 ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚੋਲੇ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲ ਗਈ।
ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ “ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਾਤਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਉਹ ਜੋ ਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰੇ।
ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਨਿਆਂ, ਦਇਆ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਹਾਨੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਇਹ ਦਿਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਸਿਰਫ਼ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਨਿਆਇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਡਟ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਹੈ।
ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੀਵੇ ਜਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਕੰਡ ਪਾਠ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਨ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਦਭੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ, ਚਮਕਦਾਰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਆਤਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਦਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹਨ — ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਫ, ਦਇਆ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਇਕੱਠੇ ਤੁਰਦੇ ਹਨ।
“ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਰਾਹ ਤੇ ਹੀ ਚਮਕਦੀ ਹੈ।”
#-#-#-#-#-#-#-#
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਰੰਗ: ਰਾਜ-ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਰਿਵਾਜ

ਦਿਵਾਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤਿਉਹਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਹੈ। ਹਰ ਰਾਜ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਰੰਗ ਹੋਰ ਵੀ ਚਮਕਦੇ ਹਨ
1. ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ

ਅਯੋਧਿਆ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਰਯੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀਵੇ ਜਗਮਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਮਹਾ ਆਰਤੀ ਅਤੇ ਆਤਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੌਣਕ। ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰੰਗੋਲੀ ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ, ਧਨਤੇਰਸ, ਛੋਟੀ ਦਿਵਾਲੀ, ਮੁੱਖ ਦਿਵਾਲੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਦੂਜ ਦੇ ਪੰਜ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ।
2. ਪੰਜਾਬ

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਦਿਨ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀਵੇ ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਵਟ, ਸ਼ਬਦ ਕੀਰਤਨ ਅਤੇ ਆਤਸ਼ਬਾਜ਼ੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ਦੇ ਆਗੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿੱਠੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
3. ਰਾਜਸਥਾਨ

ਘਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰਾਂ ‘ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਮੰਡਣੇ (ਰੰਗੋਲੀ) ਅਤੇ ਬੰਦਨਵਾਰ। ਵਪਾਰੀਆਂ ਲਈ ਦਿਵਾਲੀ ਨਵੀਂ ਖਾਤਾਬੁੱਕੀ (ਬਹੀ ਖਾਤਾ) ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਦਿਨ। ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਰੰਗੀਲੇ ਲੈਂਟਰਨ ਨਾਲ ਸਜੇ ਹੋਏ।
4. ਗੁਜਰਾਤ

ਦਿਵਾਲੀ ਗੁਜਰਾਤੀਆਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਆਗਾਜ਼। ਚੌਥਾ ਦਿਨ — ਬੈਸਟੂ ਵਰਸ — ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਦਿਨ।
ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਅਸੋਪਾਲਵ ਦੇ ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਕਲਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ।
5. ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ

ਵਾਸੁਬਰਸ ਨਾਲ ਦਿਵਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਗਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬੱਛਰਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਅਨਾਜ, ਚੂੜਾ ਤੇ ਮਿਠਾਈਆਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਭਾਈ ਦੂਜ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਜਸ਼ਨ।
6. ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਓਡ਼ੀਸ਼ਾ

ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਾਲੀ ਪੂਜਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਕਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਜਾਵਟ ਤੇ ਆਰਤੀ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਤੇ ਹੋਰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੀਵੇ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ।
7. ਤਮਿਲਨਾਡੁ

ਦਿਵਾਲੀ ਸਵੇਰੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਲ ਨਾਲ ਸਨਾਨ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਈਆਂ, ਮਿਠਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮੁਰੁੱਕੂ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਨਰਕਾਸੁਰ ਵਧ ਦੀ ਯਾਦ।
8. ਕੇਰਲ

ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਦਿਵਾਲੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ। ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਵੇ ਤੇ ਪਟਾਖੇ ਜਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਓਣਮ ਮੁੱਖ ਤਿਉਹਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇੱਥੇ ਦਿਵਾਲੀ ਸਧਾਰਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ।

9. ਆਂਧ੍ਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ
ਘਰਾਂ ਦੇ ਆਗੇ ਮੁਗ (ਰੰਗੋਲੀ) ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ।
ਘਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਤੇਲ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਲਾਉਣਾ।
ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਤਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ।

10. ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਰਾਜ
ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਪੂਜਾ।
ਮਣੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੀਵੇ ਜਲਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ।

ਦਿਵਾਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੁਨੇਹਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ —
ਚਾਨਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਨੇਰੇ ‘ਤੇ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ, ਸੱਚਾਈ ਬੁਰਾਈ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵੰਡਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਰੰਗ: ਰਾਜ-ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਰਿਵਾਜ

ਦਿਵਾਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੁਨੇਹਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ —
ਚਾਨਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਨੇਰੇ ‘ਤੇ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ, ਸੱਚਾਈ ਬੁਰਾਈ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵੰਡਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ।
ਕੰਵਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੱਕੜ ਦੀ ਕਲਮ ਨਾਲ